Sinema fenerleri, afişleri ve emekçileri

1980’li yılların ikinci yarısında Taksim’den kalkan 49A, 54,55 nolu otobüslerle kaldığım öğrenci yurduna giderdim. Otobüs yolu üzerinde Harbiye As Sineması vardı. Sinemanın duvarında büyük ölçülerde ressam elinden çıkmış sinema fenerlerini görür, vizyondaki filmleri en azından afişlerden takip ederdim. Her sinema fenerinde ressamın imzası olurdu. Örneğin Ömer Yıldız imzası hala aklımdadır.

O yıllarda afişler şimdi olduğu gibi 70x100cm boyutunda değildi ve bilgisayar aracılığıyla üretilmiyordu. Ayrıca sinemalar henüz AVM’lerin içine sokuşturulmamıştı. Örneğin sinema salonlarının fuayesinde vizyondaki filmlerle ilgili lobi kartları olurdu.[1] Sinemaların olduğu binaların çok büyük ön cepheleri vardı. Ve tüm cepheyi kaplayan dev afişlere “sinema feneri” denirdi.

Taksim Sineması’nda “Vurun Kahpeye” (1949) filminin lobisinde görsel olarak kullanılan feneri. Agâh Özgüç Arşivinden.

Bir dönemin en fazla sinema afişi basan matbaası Mimeray’ın sahibi Erol Ağakay, bir söyleşide sinema fenerlerini anlatmış:

“Beyoğlu’nda Alkazar Sineması vardı. Bugün hâlâ o bina duruyor. İstanbul’un eski, tarihi bir mekânıdır. Bu sinemanın önünde, fener şeklini alabilen, içi boş, üç tarafı bez afişlerle kaplı bir cephesi vardı. Geceleri bu üç tarafı kapalı alanın içerisinde lamba yanardı. Lambalar beze ışığını verir, gece de dışarıdan bakıldığında ışıklı bir kutu haline gelirdi. Fener ismi oradan gelir. Ondan sonraki dönemde ister ışıklı ister ışıksız olsun, tüm kapı önlerine asılan afişlere sinema feneri denmeye başlandı. Esasında fenerle fazla alakaları olmamakla beraber, başlangıçta feneri anımsatan bir yapıdan yola çıkıldığı için devamında da bütün cephedeki afişlere sinema feneri adı verilmiş.”[2]

Türkiye’de 1940 yılında çekilen film sayısı 22, 1950’lerin sonlarında 93, 1960’ların sonlarında 230. 1972 yılında ise rekor kırılır ve 312 film çekilir.

Vizyonda bu kadar film olunca bunların afişinin, fenerinin yapılması için çok fazla afiş ressamına ihtiyaç vardı.

Afiş ressamları, filmde oynayan başrol oyuncularının portrelerini genellikle afişe çizerlerdi. Özel olarak çizilen orijinal resim, basılmak üzere matbaaya gönderilir ve burada afiş olarak binlercesi basılırdı. Her film bobini dağıtılırken lobi kartları ve afişler de Anadolu’ya, sinemalara dağıtılırdı.

Mithat Ağakay ilk afiş ve fener ressamlarındandır. 1922 yılında Şık Sineması’nın girişinde bilet kontrolü yapan bir sinema emekçisi iken bir gün sinemanın ressamı hastalanır. Sinemanın sahibi de Mithat Ağakay’a, “Sende biraz ressamlık var, senin baban da ressamdı, bize yardımcı olur musun?” der. Böylece ilk afiş ressamlığı işini almış olur. Bir filmin afişini sinemanın ön cephesine yapar. Çok beğenilir. Zamanla Beyoğlu’ndaki pek çok sinemanın afişlerini hazırlamaya başlar. 1950’li yıllarda ise matbaacılık yapmaya karar verir. Bir dönemin en büyük afiş matbaası Mimeray’ı kurarlar. Fener ve afiş çizeri Mithat Ağakay’ın oğullarının matbaası Mimeray bugüne kadar 3684 adet afişin baskısını yapmış.[3]

Eskiden sinema afişi ve fener işi usta-çırak ilişkisi ile bir çeşit zanaat olarak yürütülürmüş. Örneğin Ömer Yıldız 13 yaşında, ustası Hüseyin Olur’un yanında çırak olarak işe başlamış. 1987 yılında ustası emekli olmuş ve işleri ona devretmiş. Ömer Yıldız’ın atölyesi Rumeli Han’daymış. İşlerin en yoğun olduğu dönemde iki yardımcısı ile beraber haftada 40 fener hazırlarmış. “Dört metreye iki metrelik bir feneri beş saatte bitirmek zorundaydık. Tanınan süre o kadardı. Hatta sıkıştırdıklarında iki saatte bile iş bitirdiğimiz olur. Kompozisyonları ben hazırlarım. Yazıları da. Bazen filmin orijinal yazısını kullanırım. Bakarım pırıl pırıl yazı, ustalıklı. Kullanırım. Film kalkar, yaptığım işler çöpe atılır. Ama tuhaftır, patronlar bazılarını atmaya kıyamayıp saklardı.”[4]

Yeşilçam’da 1960’lar ve 1970’lerde Mehmet Bal, Kemal Borteçin, İbrahim Enez en fazla afiş ve fener çizen ressamlarmış.

Sinema afişlerinin son emekçisi İbrahim Enez

İbrahim Enez’i ilk kez 2018 yılındaki Sinema Yazarları Derneği (SİYAD) ödül gecesinde tanıdım. O gün kendisine emek ödülü verilmişti. Aşağıdaki kısa video bu gece için çekilmiş.

Asıl adı İbrahim Küçükenez’dir ama imzasını hep İbrahim Enez diye attığı için bu isimle tanınır.

1933 yılında Trabzon’da doğmuş, küçük yaşta Samsun’a yerleşmişler ve orada büyümüştür. 1953 yılında Samsun Park Sineması için “Cehennem Yürüyüşü” adlı yabancı filme bir fener çizerek başlar. Samsun’da İnci Sineması için fenerler yapar.

“Boyama işine başlayabilmemiz için, önce toprak boyaları, kaynattığımız boncuk tutkalıyla karıştırırdık. Tutkalla karıştırılmasının nedeni, yağmurlu günlerde bezin üzerindeki boyaların akmasını önlemekti. Sonra da kullanacağımız renkleri ve boyaları elde ederdik. İşte o boyalarla sinemalara büyük fener afişleri yapmaya başlardım. Tüm boya çalışması bez üzerinde şekilleniyordu.”[5]

İstanbul’dan da siparişler almaya başlayınca 1961 yılında İstanbul’a yerleşir.

Sami Ayanoğlu’nun yönettiği “Acı Zeytin” filmi İstanbul’daki ilk afiş çalışmasıdır. Daha sonra Acar, And ve Kemal Film ile çalışır. “Rüzgar Gibi Geçti, “Üç Silahşörler” gibi yabancı filmlerin afişlerini de yapar.

Enez, 1961 yılından itibaren 500’den fazla film afişi çizdiğini söylüyor.

Afişin orijinal çizimi basılmak üzere matbaaya bırakıldığından zamanla kaybolmuş. Kendisinde hiç orijinal afiş çizimi yokmuş.

Yılmaz Güney’in “Umut” başta olmak üzere 10-15 filminin afişini İbrahim Enez yapmış. Yılmaz Güney çekimler sürerken setlere çağırır, anlatır, o da taslakları çizer götürürmüş.